Archiwum kategorii: Nauka

„Cruel World of Dreams and Fears” albo jeszcze słowo o romantyczności black metalu

Draugveil, Cruel World of Dreams and Fears, wydawnictwo niezależne, 2025

Pisałem już trochę o tym, że black metal rodzi się moim zdaniem z romantycznego postrzegania świata (w tym natury), człowieka (w tym artysty) oraz, last but not least, kwestii politycznych oraz społecznych (z obu stron: lewej, liberalnej, wolnościowej, ale i prawej, konserwatywnej, narodowej, nacjonalistycznej).

Dużo ostatnio się mówi o okładce płyty Cruel World of Dreams and Fears ukraińskiego (choć tworzonego w Czechach) jednoosobowego zespołu Draugveil. Szkoda, nawiasem mówiąc, że trochę kosztem muzyki – to staroszkolny, surowo wyprodukowany black metal, chociaż poprzetykany melodyjnymi momentami z dużym udziałem klawiszy. Czuć klimat piwnicy, ale i czuć serducho.

Ale skoro o okładce, to o okładce. Fakt, jest trochę zabawnie, chociaż gdyby tylko ustawić czarno-biały filtr i przesunąć suwaki z punktem czerni i kontrastem do końca, uzyskalibyśmy całkowicie blackmetalową okładkę w stylu słynnego Transilvanian Hunger Darkthrone. Ważniejsze jednak – i odnoszę się teraz do tezy o romantyczności black metalu – czy rzeczywiście nie wygląda ona na wytwór XIX-wiecznego romantyzowania średniowiecza? Rycerz dandys, wrażliwiec, a w zbroi płytowej, anielskie włosy, stworzony do kochania, a muszący walczyć (trochę z konkretnym wrogiem, a trochę ze światem jako takim). Do tego leżący na różach. Trochę charczącego wrzasku, a trochę tkliwego szeptu. I jeszcze jego corpse paint, nie – jak z reguły to bywa – przerażający, ale przypominający makijaż arlekina. „Śmiej się, pajacu, choćby ci pękło serce”.

Jeśli to nie jest hiperromantyczna wizja, to nie wiem, jaka by była. Weźmy sam tytuł! Cruel World of Dreams and Fears. Słowa arystokraty ducha zmuszonego do życia w kramarskim świecie. Wiele jest w black metalu długo trwającej XIX-wieczności, ale tego typu projekty – innym jest choćby też ukraiński Këkht Aräkh – stanowią jeden z lepszych dowodów na zasadność tego toku myślenia.

„[…] dążąc do maksymalnej ekspresywności, posługiwali się ogromną skalą środków wyrazu: od najsubtelniejszego liryzmu po emfatyczny patos; od zwiewnej nastrojowości po frenezję, szokującą grozę i makabrę; od odkrycia waloru ciszy i milczenia po głos podniesiony do krzyku” – to słowa Marii Straszewskiej o romantykach. Ale czy wzbudziłoby jakiś dysonans, gdybym napisał, że o blackmetalowcach?

Cykl artykułów o romantyczności black metalu

Na zdjęciu Dmytro Jewhenowicz Marczenko, twórca projektu Këkht Aräkh.

Źródło: Encyclopaedia Metallum.

W 2019 roku ukazał się pierwszy artykuł, w którym postawiłem tezę o romantyczności black metalu. Tezę, trzeba to przyznać, inspirowaną zagranicznymi badaniami nad tą najbardziej transgresywną odmianą heavy metalu, ale na gruncie polskiego literaturo- czy kulturoznawstwa przedstawioną bodaj po raz pierwszy – a w każdym razie pierwszą konsekwentnie w ciągu kolejnych lat argumentowaną. 

Plony podjętych wtedy badań ukazywały się na łamach różnych periodyków – oraz jednego tomu zbiorowego – na przestrzeni ostatnich czterech lat. Na chwilę przed świętami opublikowano ostatni z tekstów tworzących cykl poświęcony romantyczności black metalu. I choć można je czytać osobno i w dowolnej kolejności, ponieważ stanowią twory autonomiczne, to pomyślane one zostały jako fragmenty pewnej całości. 

Serię, na którą składają się poniższe artykuły, rozpoczynają rozważania genologiczne z „Kwartalnika Młodych Muzykologów UJ”, w których staram się odnaleźć jakąś wspólną cechę tak bardzo różniących się od siebie utworów określanych mianem blackmetalowych. W kolejnych dwóch pracach – zamieszczonych w „Tekstach Drugich” oraz „Świecie i Słowie” – rozpatruję, w oderwaniu od konkretnych utworów, a więc na bardziej abstrakcyjnym poziomie, różne komponenty paradygmatu romantycznego obserwowane w black metalu. Należą do nich bezpośrednie intertekstualne nawiązania, estetyka transgresji oraz specyficzny światopogląd społeczno-polityczny, jak również stosunek do natury oraz sposób myślenia o roli artysty.

Ostatnie trzy studia, ogłoszone w monografii zbiorowej (Nie)pokój w tekstach kultury XIX–XXI wieku oraz w „Czasie Kultury” i „Academic Journal of Modern Philology”, opierają się na tekstowej empirii i układają w tryptyk. Stanowią zaktualizowaną do dzisiejszych czasów opowieść o romantycznym wygnańcu z (mieszczańskiego) raju, buntującym się przeciwko Bogu, ludziom i światu i ostatecznie uginającym się pod ciężarem wywalczonej wolności oraz odpowiedzialności za własne życie.

Sugerowana kolejność lektury artykułów, pozwalająca na dostrzeżenie wynikania następujących po sobie – zgodnie z powyższą narracją – wątków jest więc następująca:

1. K. Barski, Black metal okiem filologa – próba językoznawczego zdefiniowania pojęcia, „Kwartalnik Młodych Muzykologów” 2019, nr 4 [PDF]. 
2. —, Romantyczne korzenie black metalu. O intertekstach, estetyce transgresji i światopoglądzie przedstawicieli gatunku, „Teksty Drugie” 2021, nr 6 [PDF].
3. —, Black metal jako kontynuacja romantyzmu? O figurze artysty i stosunku do natury jako korzeniach gatunku, „Świat i Słowo” 2023, nr 2 [PDF].
4. —, „Diabeł mi zabrał mieszczański raj” – wędrówka przez obszary romantycznego niepokoju w polskim black metalu, [w:] (Nie)pokój w tekstach kultury XIX–XXI wieku, red. B. Zwolińska, K. Tomala, Gdańsk 2021 [PDF].
5. —, „Znam tylko wolność pomiędzy dobrem a złem” – o podmiocie blackmetalowym jako romantycznym buntowniku, „Czas Kultury” 2020, nr 2 [PDF]. 
6. —, „Tam, gdzie nas nie spotkamy, melancholia się nami nie nażre”. Romantyczna antropologia melancholiczna w polskim black metalu, „Academic Journal of Modern Philology” 2023, t. 19 [PDF].

Już na koniec tej przygody stwierdzam, że wbrew pozorom – bo pomimo ekstremalności estetyki tego gatunku oraz praktyk dyskursywnych z nim związanych – wielu z nas mogłoby zobaczyć w black metalu siebie – siebie gniewnych, odrzuconych, nadwrażliwych, zagubionych. Wyraża on bowiem znane nam dobrze lęki, obawy czy skrywane namiętności. W tym sensie reprezentuje swoisty czarny, odwrócony humanizm – wzbogaca naszą wiedzę o człowieku, ale rewelując prawdy, których wolelibyśmy nie znać, instynkty, o których chcielibyśmy zapomnieć, mrok, od którego pragnęlibyśmy uciec. Ale black metal w ten mrok wciąga. Ponieważ – trawestując słowa D.A.F. de Sade’a – jakkolwiek byśmy się tego nie obawiali, black metal musi powiedzieć wszystko.

Po to powstał.

Cykl artykułów o grozie romantyków

Są takie miejsca, których się nie odwiedza z ochotą,
a jednak coś do nich ciągnie. Możliwe, że tym czymś jest Groza.
Olga Tokarczuk, Prowadź swój pług przez kości umarłych

Zastanawiając się nad rolą kategorii grozy w pisarstwie romantycznym, spotkamy się w polskojęzycznej literaturze przedmiotu z niemal całkowitym brakiem źródeł syntetyzujących wiedzę na ten temat. Przyczyna tego braku wydaje się prosta: groza jest immanentną, organiczną częścią twórczości romantyków, leży u jej podstaw, niezależnie od tego, w jaki sposób się manifestuje. Stanowi wręcz jej konieczne podszycie, jest zarazem przyczyną i objawem „gorączki romantycznej”. Z tego powodu jest jednym z tych tematów w humanistyce, które wydają się na tyle zrozumiałe same przez się, że nie warto bardziej szczegółowo się w nie zagłębiać. Tymczasem poruszyć tę kwestię wypada nie tylko po to, by zebrać rozsiane tu i ówdzie uwagi, ale i by zanurzyć się w strach romantyków – pojąć, skąd się brał, jakie były ich indywidualne i zbiorowe lęki, jakimi środkami były wyrażane i co te środki oznaczały.

W przedstawianym cyklu artykułów romantyczną grozę pojmuję jako niejednorodny konglomerat różnych jakościowo zjawisk, tworzonych zarówno przez źródła lęku, jak i sposoby jego wyrażania oraz pewne metody działania tej machiny. Wśród tych pierwszych najistotniejsze są:

a) „ciemna” odmiana romantycznej antropozofii, akcentująca rozbicie jednostki i trudności związane z konsolidacją autentycznego, mogącego sprostać wymogowi indywiduacji „ja”. Człowiek jest w niej istotą wewnętrznie rozdartą, wydziedziczoną z wyższego ładu, muszącą odnajdywać dla siebie nowy sposób istnienia, nierzadko wymagający podjęcia absolutnych, radykalnych decyzji.

b) katastroficzny wariant historiozofii romantycznej, uwzględniający poczucie zagrożenia ze strony dziejów i potencjalnych lub pewnych klęsk je współtworzących.  Jej najbardziej pesymistyczne wykładnie mówią o nieuchronnej zagładzie człowieka i wszystkich efektów jego działań, a także skazaniu na udział w cierpieniu i zbrodni.

Swoistym silnikiem romantycznej machiny grozy – jej kołem zamachowym – była zaś wzniosłość, w ujęciu Immanuela Kanta i Edmunda Burke’a (a więc filozofów jeszcze przedromantycznych, choć mających niewiarygodny wpływ na kolejną generację) ściśle związana z lękiem przed tym, co przytłacza podmiot swoją potęgą.

Sposobów na wyrażenie różnego rodzaju lęków (egzystencjalnych, tożsamościowych, politycznych…)  zrodzonych na wyżej opisanym podglebiu dostarczają romantycznej grozie:

a) gotycyzm – konwencja ta wchodzi z literaturą pierwszej połowy XIX wieku w różnorakie i niejednoznaczne relacje. Romantycy pasjonują się nim, ale i wstydzą się go. Obficie korzystają z charakterystycznych dla niego chwytów, ale modyfikują je na różne sposoby, wśród których bodaj najczęstszym jest uwznioślenie. Współcześni tchnęli w tę tradycję, już cokolwiek przebrzmiałą, nowe życie, nowe sensy, część jej elementów przejmowali, z częścią – polemizowali, ale dzięki tej wieloaspektowej grze tworzyli jakości świeże, a niekiedy nawet prekursorskie.

b) kultura ludowa obfitująca w nadprzyrodzone elementy, za pomocą których komentowano różnego rodzaju obawy. Prócz tego z ludem łączyły się też lęki całkowicie realne, tj. nie fantazmatyczne, związane np. z przemocą, jakiej dopuszczali się na chłopach przedstawiciele klas uprzywilejowanych – i z gniewem, z jakim chłopi na tę opresję reagowali. 

Biorąc pod uwagę powyższe składniki kategorii romantycznej grozy, artykuły z cyklu tekstów jej poświęconych należy czytać w następującej kolejności:

1. Skaza wolności, piętno autokreacji. Nieludzki ciężar samostwarzania się podmiotu w antropologii romantycznej, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2023, nr 22 [PDF].

2. Korzenie lęku. Katastroficzna historiozofia romantyczna jako źródło kategorii grozy w literaturze epoki, „Ruch Literacki” 2023, z. 1 [PDF].

3. Wzniosłość jako koło zamachowe grozy. O wpływie estetyki Edmunda Burke’a i Immanuela Kanta na literaturę romantyzmu, „Załącznik Kulturoznawczy” 2022, nr 9 [PDF].

4. W mroku kazamat. Wpływ gotycyzmu na grozę romantyków – próba syntezy, [w:] Fantastyka, fantazmaty, imaginaria. Zagadnienia i realizacje, red. J. Brońka, K. Zielonka, Wrocław 2022 [PDF].

5. Lud i ludowość jako źródła grozy w literaturze romantyzmu. Próba syntezy, „Facta Ficta. Journal of Theory, Narrative & Media” 2022, nr 2 [PDF].

Przyglądanie się lękom romantyków daje wrażenie osobistego kontaktu z nimi, zajrzenia w podszewkę ich dzieł, ale i ich osobowości. Sprawia, że niczym w zwierciadle możemy rozpoznać w nich nasze własne obawy, klęski, emocje; razem z nimi milczeć, cedzić pojedyncze wyrazy albo wpadać w furię. Mam nadzieję, że wniknięcie w ten ponury sen ma jednak także pozytywny wymiar. Lęk rozpoznany to lęk łatwiejszy do pokonania. Z opisanym przeciwnikiem można łatwiej walczyć. Opis lęku zawiera w sobie możliwość jego przezwyciężenia. Trzeba sobie wyobrażać romantyków szczęśliwych. 

Przy okazji jubileuszu Krystyny Miłobędzkiej

Chodzież i Biblioteka Miejska w Chodzieży świętowały niedawno jubileusz Krystyny Miłobędzkiej (ur. 8 VI 1932 r. – zacny wiek – 90 lat!). Z tej okazji na jednym z budynków umieszczono tekst pochodzący z tomiku dwanaście wierszy w kolorze:

Źródło: fanpage Wydawnictwa Wolno.

Traf chciał, że wybrano akurat wiersz, który i ja jakiś czas temu wybrałem jako przedmiot interpretacji w eseju-artykule opublikowanym w olsztyńskich „Pracach Literaturoznawczych”: Świat mały, ciasny… ale czy własny? Próba interpretacji jednego utworu Krystyny Miłobędzkiej. Stawiam tam tezę, że w pewnym sensie wiersz ten stanowi centralny punkt zbioru.

Polecam więc do lektury ascetyczną, enigmatyczną, ale właśnie dzięki temu bardzo wieloznaczną poezję Miłobędzkiej, a także zalinkowany artykuł próbujący rozeznać się w mnogości sensów kryjących się za tymi ledwie kilkoma słowami zamieszczonymi również na chodzieskim muralu.